Mur / ściany
Projekt MUR / ŚCIANY powstał dla upamiętnienia traumatycznych wydarzeń, które na trwałe zmieniły oblicze Warszawy. 80 lat temu, 16 listopada 1940 roku, przebywający w tym mieście Żydzi znaleźli się w więzieniu. Tego dnia getto, mimo że oficjalne decyzje zapadły już 2 października, stało się faktem. Społeczność żydowska została odizolowana od reszty miasta, zamknięta za trzymetrowym i ciągnącym się na ok. 16 km murem. Stanowił on namacalną, fizyczną granicę, wyznaczającą kolejny krąg piekła w topografii okupowanego miasta. Historii utworzenia getta w Warszawie, przeprowadzek na jego teren, a także zamknięcia bram i symbolice otaczających go murów poświęcony został zbiór esejów, zatytułowany Mur. Autorzy tekstów dzielą się osobistą refleksją na temat obecnych w kulturze różnych aspektów narracji i pamięci o Holokauście. Historia Zagłady powinna każdego człowieka (bez względu na jego narodowość) skłaniać do pogłębionej refleksji i troski o godne upamiętnienie ofiar nazistowskich zbrodni.
Drugą część projektu stanowi film pt. Ściany, oparty na poemacie Icchaka Berenszteina (? – 1942) o tym samym tytule. O autorze tekstu wiadomo niewiele. Był krytykiem literackim, eseistą i psychologiem. Współpracował z podziemną organizacją Oneg Szabat, która pod kierownictwem Emanuela Ringelbluma zbierała materiały i tworzyła archiwum dokumentujące życie codzienne getta warszawskiego. To właśnie dzięki tej współpracy zachowały się jego trzy eseje (Głód – 1941, Na ruinach, Rozmowy o literaturze w ciężkich czasach) oraz Sześć poematów prozą, wśród których na szczególną uwagę zasługuje wspomniany już tekst Ściany.
„Fenomen esejów Icchaka Berenszteina – jak pisze literaturoznawca i badacz Zagłady Jacek Leociak – polega na ścisłym związku teraźniejszości i wieczności, materialnego szczegółu i uniwersalnego sensu, konkretnego wydarzenia i exemplum, historii świeckiej i historii świętej”1. Poemat Ściany przedstawia w istocie dwie nakładające się na siebie rzeczywistości. Z jednej strony jest zapisem wewnętrznego stanu konkretnej jednostki, zmagającej się z klaustrofobicznym uniwersum getta – światem umierającym, cierpiącym z głodu i chorób. Z drugiej strony zamknięcie Żydów za murem interpretowane jest jako powtórne wygnanie z raju, który w świadomości autora przybiera formę nadwiślańskiej przyrody.
Poczucie izolacji, odrzucenia i egzystencjalnego braku jest w tekście wszechobecne i nie odwołuje się jedynie do fizycznych barier. Oprócz namacalnej konstrukcji – muru z cegieł – są jeszcze inne „niskie ściany”. Te, powstałe w ludzkich sercach i umysłach, przeszkody są o wiele trwalsze i trudniejsze do pokonania. W filmie Jakubowi Kotyńskiemu, aktorowi wypowiadającemu słowa Berenszteina, udało się uchwycić istotę myśli autora, który, zdając sobie sprawę z nieuchronności własnego losu, pisał: „Rozumiemy i przyjmujemy wszystko, bez protestu i bez rezygnacji”2. Jedyną formą pocieszenia i złagodzenia cierpienia wydaje się uświadomienie sobie wyjątkowego statusu własnej tożsamości, ukształtowanej na gruncie żydowskiej tradycji i nowożytnego humanizmu. Berensztein kończy swój poemat zdaniem: „Nasze odgrodzenie jest gniazdem litości, gniazdem położonym wysoko, rzuconym gdzieś w niebiańską przestrzeń”3.
Film Ściany nakręcony został we wnętrzach dawnego Szpitala Dziecięcego Bersohnów i Baumanów. Budynek, który w najbliższej przyszłości stanie się siedzibą Muzeum Getta Warszawskiego, to miejsce wyjątkowe na mapie stolicy. Przed wojną był jedną z najnowocześniejszych placówek zdrowia w Polsce, gdzie leczono zarówno żydowskie, jak i chrześcijańskie dzieci. Po utworzeniu getta szpital znalazł się na jego terenie. Ze względu na stale zwiększającą się liczbę chorych i potrzebujących dzieci otwarto jego filie. Od 1942 r. lekarze pracujący w szpitalu Bersohnów i Baumanów prowadzili badania nad chorobą głodową. Szpital, będący świadkiem rozkwitu i unicestwienia żydowskiej wspólnoty w Warszawie, to świat sam w sobie – funkcjonujący gdzieś pomiędzy historycznym konkretem a przestrzenią wciąż nieukojonych emocji. W jego murach i ścianach zapisana jest pamięć o ludziach skazanych na zagładę i mieście, które bezpowrotnie zniknęło.
Rafał Kosewski
Kurator projektu MUR / Ściany
Dział Wystaw Muzeum Getta Warszawskiego